Er zijn diverse soorten bijlen te onderscheiden. De meest voor de hand liggende uitvoering voor natuurwerk zijn de handbijl en de keukenbijl. Deze bijlen gebruik je in het bos wanneer er niet voldoende ruimte is voor een zaag.
De kleinste is de handbijl die veelal gebruikt wordt voor aanmaakhoutjes met een kop van +/- 500 gram, waarmee o.a. takken afgeslagen kunnen worden. Een hiep (zie overig gereedschap) is daarvoor een beter alternatief.
De keukenbijl dankt zijn naam aan algemene huishoudelijke taken waarvoor hij vroeger werd gebruikt. Hij heeft een kop van 1 tot anderhalve kilo en een middellange steel (50-70 cm). Deze kan gebruikt worden voor het afslaan van takken met een doorsnede van meerdere centimeters van bv. gevelde bomen. Middelgrote uitvoering met een kop van bv. 750 gram zijn ook goed te gebruiken in het bos.
Een achterkant van de keukenbijl kan ook gebuikt worden voor het in de grond slaan van paaltjes. Pas wel op dat je met de scherpe kant je scheiding niet bijwerkt!.
De kloofbijl wordt gebruikt voor het kloven van houtblokken. Daarnaast kan hij ook goed gebruikt worden als voorhamer (inslaan van palen, etc.) en sloopwerk (opruimen van hekken, etc.). Het blad is dik om het hout op de nerf te splijten.
Bij het rooien van grotere bomen kan je een keukenbijl of kloofbijl ook gebruiken als wig in de zaagsnede. Hiermee kan je een boom gecontroleerd om laten vallen. Maar uiteraard is een speciale wig van metaal of kunststof een betere keuze.
De bijl in het bos
Bij natuurwerk is een bijl meestal maar beperkt inzetbaar. Je moet er voorzichtig mee omgaan om het hout op de juiste wijze met de scherpe kant te raken. Bij onbeheerst gebruik (richting niet goed ingeschat of teveel kracht gebruikt) kan je makkelijk de steel breken. Of erger, de kop tegen of in je voet of been krijgen.
Voor het afslaan van takken van bv. een gevelde Douglasspar is het effectief gereedschap. Takken tot 5 cm doorsnede kan je vaak met één klap verwijderen. Sla wel zo dicht mogelijk bij de stam waar de tak niet terug veert. Let op dat je zelf altijd aan de andere kant van de stam staat t.o.v. de tak die je wilt afslaan! Bovendien mag er niemand in de buurt staan van je zwaaiende bijl.
Schuin op de nerf hakken
Een bijl kan je ook gebruiken als een zaag moeilijk te plaatsen is bij het omhakken van een boom. Sla dan wel zoveel mogelijk schuin op de nerf en niet haaks er op. Let maar eens op bij de Timbersport wedstrijden. Daar wordt nooit haaks op het hout gehakt, maar altijd onder een hoek van +/- 45 graden. Dat vergt wel een goede techniek, want anders kan de bijl alle kanten op gaan.
Bij het slaan dien je goed te mikken, om het hout precies goed te raken met de snede. Als je er iets overheen slaat, dan loop je het risico dat je met de steel de stam raakt. Een enkele klap is meestal voldoende om de steel te breken. Sla de eerste paar keren niet te hard en haal pas goed uit, als je de afstand goed ingeschat hebt.
Ter bescherming van de steel hebben sommige (betere) bijlen een metalen beschermstuk net onder de steel. Je kan ook zelf een eenvoudige bescherming ook zelf aanbrengen, al zal die nooit zo degelijk zijn als een gelaste. Sla een stuk spijkerplaat om de steel net onder de kop met daaronder eventueel een stuk dubbelgevouwen fietsband. Maar uiteindelijk is ook een beschermplaat niet bestand tegen ondeskundig gebruik van de bijl.
Veilig werken met bijlen
Let er bij het slaan altijd op, welke kant de kop op gaat. D.w.z., NA het raken (of missen) van het hout. Als daar je been staat, dan kan het een keer faliekant mis gaan met een redelijke grote kans op ziekenhuisbezoek. Neem je tijd om vertrouwd te raken met dit gevaarlijke gereedschap. Onderschat het niet, ook als je ervaring hebt (nietwaar boswachter!). Een ongeluk zit nu eenmaal in een klein hoekje.
Detail: Een goede bijl heeft geen gelakte steel! Dat wordt helaas wel vaak voor de sier gedaan. Een ongelakte steel geeft een goede grip voor gebruik met de blote hand. In de praktijk zijn ‘supergrip’ handschoenen aan te raden. Voorkom dat je een per abuis losgelaten bijl lanceert. De gevolgen voor mensen in de omgeving kunnen dramatisch zijn.
Bijlkop vastzetten
De kop van de bijl dient goed vast te zitten om de steel. Als de bijl enige tijd niet gebruikt is, kan de steel uitdrogen. Daardoor kan speling optreden en is er een risico dat de kop er tijdens het gebruikt afschiet. Dat maakt niet goed onderhouden bijlen Levensgevaarlijk! Werk daarom nooit met een bijl met een loszittende kop.
Je kan de kop vastzetten door een extra spie (wig) in de kop van de bijl te slaan. Je kan ook de steel bevochtigen door een natte lap of dweil rond de onderzijde van de steel. te slaan. Let op voor roesten en smeer daarvoor wat olie op het metaal.
Voor het permanent vastzetten van de kop wordt een houten of stalen spie of wig gebruikt. De spie of wig wordt steeds meer vervangen door een stalen huls. Door de spie/wig/huls in het hout van de kop te slaan, komt het hout onder druk te staan en houdt de kop op zijn plaats.
De bijlkop kan je tijdens het werk vaster zetten door rechtstandig met de achterkant van de steel op een harde ondergrond te slaan (steen of stobbe). Hierdoor schiet de kop naar beneden en komt vaster om de steel te zitten. Sla nooit met een hamer op de kop van de bijl om deze vast proberen te zetten. Daarmee sloop je de kop en het is veel minder effectief dan de aangegeven methode. Als je noodgedwongen de bijlkop tijdens het werk vast moet zetten, gebruik dat dan als een signaal dat de bijl niet 100% te vertrouwen! Het is vaak beter om hem weg te leggen voor behandeling.
Bijlsteel vervangen
Als je de steel van bijlen moet vervangen, let dan op twee zaken.
- Ten eerste moet de vervangende steel even lang zijn als de oorspronkelijke, aangenomen dat die van de juiste lengte was. Met een te lange steel of te korte steel is de bijl niet in balans. Dat werkt dan niet prettig, het is moeilijker om er goed mee te mikken.
- Ten tweede moet je niet proberen om de oude steel met geweld van de kop te slaan. Boor eerst een paar gaten in het hout in de holte van de bijlkop. Daarna kan je het restant hout met een blokje hout er uit te slaan met de kop in een bankschroef. Gaat dat te stroef, probeer dan nog wat hout weg te boren. Desgewenst kan je eerst de oude steel afzagen als die in de weg zit.
De onderkant van de nieuwe steel moet zo goed mogelijk op maat gemaakt worden door wat hout weg te schaven of te vijlen. Maar haal niet teveel hout weg en werk zo recht mogelijk langs de steel (meten is weten).
Zit de bijlkop eenmaal op het begin van de steel, sla dan met de achterkant van de steel (verticaal) op een blok hout. Hierdoor schuift de kop gelijkmatig verder op de steel. Probeer nooit om de kop met een hamer op de steel te rammen. Sla daarna één of meerdere spieën (wiggen) of stalen hulzen in de holte om de steel goed klem te zetten.
Scherp gereedschap, zoals een bijl, is voor het ringen van bomen ongeschikt. Dit omdat je vrij snel in het hout hakt en daardoor de houtvaten beschadigt. Bovendien heb je veel minder controle over het gereedschap t.o.v. een hiep, kapmes of trekmes.
Zie ook Natuurwerk gereedschap.